जलविद्युत् मात्र हैन अब युरेनियम पनि निर्यात गरौं

नेपाल प्राकृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण देश हो । नेपालमा जलस्रोत, जंगल, हिमशृंखला, खनिज पदार्थ, जमिन इत्यादि प्रमुख प्राकृतिक सम्पदाका रूपमा रहेका छन् ।

यिनीहरूको समुचित प्रयोगबाट नेपालले आफ्नो आर्थिक तथा सामाजिक अवस्थालाई स्तरोन्नति गर्न सक्दछ तर विडम्बना नेपालले सुनको कचौरा लिएर माग्न बसेको, माल पाएर चाल नपाएको मुलुकको संज्ञा पाएको छ ।

दशकौंदेखि राजनैतिक अस्थिरतामा रुमल्लिएको नेपालले आफूलाई त्यस्तो ऐना अगाडि कहिल्यै हेर्न पाएन जुन ऐनामा आर्थिक र सामाजिक विकासको चित्र र समृद्धिको आधार देख्न सकियोस् । अहिले वा भोलिलाई होस् नेपालको मूलतः आर्थिक विकासको मेरुदण्ड जलस्रोतमा आधारित जलविद्युत्, चुनढुंगामा आधारित सिमेन्ट उद्योग र पर्यटन उद्योग नै हुन् ।

कछुवा गतिमा भए पनि नेपालले जलविद्युत्मा आत्मनिर्भरको बाटो पहिल्याइसकेको छ । त्यस्तै सिमेन्ट उत्पादनमा पनि आत्मनिर्भरको नजिक छ । पेट्रोलियम पदार्थपछि नेपालमा सबैभन्दा बढी आयात हुने सामग्रीमध्ये स्टिल तथा फलामजन्य पदार्थ पर्दछ । यी दुवै आयातितलाई विस्थापन गर्ने स्रोत नेपालमा नभएको भने होइन । पेट्रोलियमलाई विद्युत्ले र फलामलाई आफ्नै देशमा रहेको फलाम खानीको उत्खनन् र व्यावसायिक उत्पादन गरेर विस्थापन गर्न सकिन्छ ।

विश्वमा शक्तिशाली राष्ट्रहरूको मापन निजसँग भएको ऊर्जाको स्रोतबाट गर्न सकिन्छ । समयसँगै भइरहेको प्रविधिको तीव्र विकासले ऊर्जाका नयाँ-नयाँ स्रोत मात्र हैन किफायती र दीर्घकालीन प्रयोग समेतलाई मध्यनजर गर्दै ऊर्जाका विविध स्रोत पहिचान भई प्रयोगमा आएका छन् । जलविद्युत्, सौर्य, थर्मल हुँदै आज अधिकांश शक्तिशाली राष्ट्रहरू आणविक ऊर्जाको उत्पादनमा तल्लीन छन् । जसमा आणविक पदार्थको सानो औंसबाट हजारौं वाट प्रतिघण्टा ऊर्जा उत्पादन गर्न सकिन्छ ।

जलविद्युत्मा जल, सौर्यमा घाम, थर्मलमा कोइला प्रयोग भए जस्तै आणविक ऊर्जा उत्पादन गर्न आणविक पदार्थ युरेनियम प्रयोग गरिन्छ । हाल आएर आणविक ऊर्जाको प्रयोग बढ्दै जानुमा सस्तो, भरपर्दो र शून्य कार्बन उत्सर्जन जस्ता कारण रहेका छन् भने यसका चुनौतीमा विकिरण चुहावट, विकार व्यवस्थापन इत्यादि पर्दछन् ।

हाल विश्वमा ३० देशमा गरी ४४३ वटा आणविक ऊर्जा उत्पादन गर्ने आणविक भट्टीहरू प्रयोगमा छन् । हाम्रा नजिक रहेका छिमेकी मुलुकहरू चीनमा ५०, भारतमा २३ तथा पाकिस्तानमा ६ वटा आणविक भट्टी रहेका छन् ।

नेपालमा युरेनियमको खानी र आणविक ऊर्जा उत्पादनको सम्भावना

खानी तथा भूगर्भ विभागले नेपालमा युरेनियम धेरै स्थानमा रहेको तथ्याङ्क देखाएको छ । मकवानपुरको धियाल, तिनभंगाले-कालोपानी क्षेत्र, मुस्ताङको लोमान्थाङ क्षेत्र, बझाङको सेनगढ, निम्लीगढ क्षेत्र, लाङ्गटाङ्ग हिमाल क्षेत्र, काठमाडौंको जगते इत्यादि क्षेत्रमा प्रशस्त मात्रामा युरेनियम पाइने सम्भावना रहेको बताएको छ ।

नेपाल बहुमूल्य खनिज पदार्थ रहेको देश भएतापनि पहिचान उत्खनन र उत्पादनमा चुनढुङ्गा बाहेक अन्य खनिज पदार्थमा नेपालले व्यावसायिक सफलता हासिल गर्न सकेको छैन । नेपालमा धौबादी फलाम खानीको पहिचान भएको वर्षौं भएतापनि उत्खनन र नमूना परीक्षण भने हालै चीन सरकारको सहयोगमा भइरहेकोमा फलाम उद्योगको स्थापनाको सम्भाव्यता र विस्तृत डिजाइनको ठेक्का केही महिनाअघि मात्र भएको छ ।

नेपालमा सामान्य प्रविधि, स्रोत र साधनबाट सञ्चालन गर्न सकिने उद्योग स्थापना गर्न यति सकस भइरहेको बेलामा विशेष किसिमको प्रविधि, स्रोतसाधन आवश्यक पर्ने आणविक ऊर्जा उत्पादन गर्ने भट्टी स्थापना र सञ्चालन गर्न नेपालमा हालको परिप्रेक्ष्यमा कठिन छ । तसर्थ नेपालमा रहेको कच्चा युरेनियमलाई सामान्य प्रशोधन गरी पहेंलो (एल्लो) केक बनाएर विदेशी बजारमा बेच्न सकिन्छ ।

नेपालले युरेनियम उत्खनन गर्नुपूर्व यसको बजार, उत्खनन, प्रशोधन तथा ढुवानीको जटिलता र व्यापारलाई ध्यानमा राखी आवश्यक कानुन, नीति, नियम निर्माण तथा वैदेशिक समझदारी निर्माण गर्दै युरेनियम निर्यात गर्न सके आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न मद्दत पुग्ने देखिन्छ

एल्लो केक बनाउन कच्चा युरेनियमको धाउलाई पिसेर मसिनो पाउडर बनाइन्छ जसलाई युरेनियमको पल्प्ड धाउ भनिन्छ र सोपश्चात एसिडको घोलसँग प्रतिक्रिया गराई लिचआउट गरेर एल्लो केक तयार गरिन्छ ।

युरेनियमको प्रयोग र यसको बजार मूल्य

पारमाणविक भार २३८ भएको रेडियोधर्मी रसायनिक तत्व युरेनियमको परमाणुक्रम ९२ हो । यसले लगातार ऊर्जावान् विकिरण फ्याँकिरहने गर्दछ । यसको यही विकिरण शक्तिलाई फिल्डमा गाइगर काउन्टर र प्रयोगशालामा लिक्विड सिन्टिलेशन काउन्टर जस्ता उपकरणबाट मापन गरी उपस्थिति पत्ता लगाइन्छ । ऊर्जा उत्पादन, भौगर्भिक अध्ययन, आणविक हतियार, चिकित्साशास्त्रको क्षेत्रमा युरेनियम प्रयोग गरिन्छ ।

हाल युरेनियम एल्लो केकको अन्तर्राष्ट्रिय बजार मूल्य करिब ४५ डलर प्रति केजी रहेको छ । १ केजी शुद्ध युरेनियमबाट २७०० टन कोइला बराबरको ऊर्जा उत्पादन गर्न सकिन्छ । १ टन कोइलाबाट २४६० किलोवाट आवर ऊर्जा उत्पादन हुँदा १ केजी युरेनियमबाट करिब ६६.५ लाख किलोवाट आवर ऊर्जा उत्पादन हुन्छ ।

यदि सोही बराबरको ऊर्जा उत्पादन हाइड्रोबाट गर्ने हो भने २७५ मेगाबाट क्षमता बराबरको जलविद्युत् आयोजनाको आवश्यकता पर्दछ । यसरी युरेनियमको सानो औंसको प्रयोगबाट करोडौं मूल्य बराबरको ऊर्जा उत्पादन गर्न सकिने भएकोले शक्तिशाली राष्ट्रहरू आणविक ऊर्जा उत्पादनमा आकषिर्त भइरहेका छन् ।

मकवानपुरको तिनभंगाले कालोपानी क्षेत्रबाट मात्र ३५ मेटि्रक टन शुद्ध युरेनियम निस्कने अध्ययनले देखाएको छ । जसको बजार मूल्य करिब १४ खर्ब रुपैयाँ पर्न जान्छ । यसबाट मकवानपुरको एउटा खानीमा १४ खर्बको युरेनियम रहेको देखिन्छ र सोच्नुस् देशैभर कतिको होला ? नेपालमा बेलाबखत युरेनियमको आंशिक प्रशोधित पहेंलो पदार्थ (एल्लो केक) सहित मान्छेहरू पक्राउ परेकोमा घटनाहरू सार्वजनिक भएबाट पनि युरेनियमको तस्करी भइरहेको छ भन्ने बुझिन्छ ।

आणविक ऐन सम्बन्धी व्यवस्था

नेपाललाई ८ जुलाई सन् २००८ मा अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा एजेन्सीको (आईएईए) को सदस्यता प्राप्त गरेपश्चात आणविक सम्बन्धी ऐन बनाउने दबाव परेको थियो । आईएईएको दबाव र विभिन्न समयमा संसदीय समितिमा सम्बन्धित विधेयक उपरको छलफल पार गर्दै अन्ततः रेडियोधर्मी पदार्थ (उपयोग तथा नियमन) ऐन, २०७७ जारी भयो । जसको प्रस्तावनामा ‘रेडियोधर्मी पदार्थ एवम् प्रविधिको सुरक्षित तथा शान्तिपूर्ण उपयोग गर्न, अध्ययन अनुसन्धान गर्न र ऐनीकरण गर्ने विकिरणबाट पर्न सक्ने प्रतिकूल प्रभावबाट सर्वसाधारणको जीउधनको सुरक्षा तथा वातावरण संरक्षण गर्ने सम्बन्धमा आवश्यक कानुनी व्यवस्था गर्न’ समावेश गरिएको छ । ऐन निर्माण भएतापनि युरेनियम उत्खनन, संरक्षण तथा व्यवसायीकरणको लागि सम्बन्धित नियमावली, निर्देशिका, मापदण्डहरूको निर्माण हुन भने बाँकी नै छन् ।

शक्तिशाली राष्ट्रहरूको चासो

अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा एजेन्सीको -आईएईए) ले नेपाललाई अन्वेषण सम्बन्धी उपकरण तथा कर्मचारीहरूलाई तालिम पनि दिएको छ । विश्वका मुलुकहरू बीच भइरहेका जति पनि युद्ध र मनमुटावहरू छन्, ती सबै ऊर्जा स्रोत, त्यसको उपयोग र त्यसले सिर्जना गर्न सक्ने अर्थोपार्जनका कारण भएका छन् । नेपालको युरेनियममा छिमेकी मुलुक चीन, भारत मात्र नभएर अमेरिकादेखि रसियासम्मका मुुलुकहरूको चासो रहेको छ ।

विदेशीहरू हिमाल आरोहणको बहानामा नेपाल आउने अनि हिमाली क्षेत्रको रेडियोधर्मी विकिरणको अध्ययन गरेर जाने समेत गरेको पाइएको छ । अमेरिकाको जीटीआरआई तथा दक्षिण कोरियाको आईजीएमएस संस्थाले ऊर्जाजन्य खानी अन्वेषणको लागि खानी विभागसँग सहकार्य गर्न प्रस्ताव नै राखिसकेका छन् । ऊर्जाको नयाँ-नयाँ स्रोतको पहिचान भइरहँदा नेपाल जस्तो मुलुकको प्राकृतिक स्रोतमा विदेशी चासो हुनु स्वाभाविक नै हो ।

निर्यातको सम्भावना

नेपालले शुद्ध युरेनियमको उत्पादन तथा भट्टी निर्माण गरी आणविक ऊर्जा उत्पादन गर्ने कार्य हाललाई सम्भावना र उचित पनि देखिन्न । शुद्ध युरेनियम उत्पादन गर्न विशेष किसिमको प्रविधि र सुरक्षाका संरचनाहरू निर्माण गर्नुपर्ने हुन्छ । जुन खर्चालुका साथै विकिरण चुहावटको हिसाबले पनि खतरापूर्ण रहेको छ भने आणविक भट्टीबाट विद्युत् निकाल्दा हाल जल ऊर्जाबाटै उत्पादन गरिएको विद्युत् निर्यात गर्न हम्मे हम्मे परिरहेको छ । हाल जलविद्युत् उत्पादन र खपत सँगसँगै वृद्धि भइरहेको र आणविक ऊर्जाबाट विद्युत् निकाली हालिएमा त्यसको व्यवस्थापन झन् जटिल हुन सक्छ ।

तसर्थ नेपालको युरेनियमलाई आंशिक रूपमा प्रशोधन गरी एल्लो केक उत्पादन गर्ने र सोको निर्यात गर्नु नै सबैभन्दा उत्तम उपाय हुने देखिन्छ । युरेनियमको एल्लो केक उत्पादन गर्न महँगो प्रविधिको आवश्यकता नपर्ने साथै विकिरण चुहावट तथा ढुवानी गर्ने हिसाबले पनि कम जोखिमपूर्ण रहन्छ ।

जलविद्युत् जस्तै शून्य कार्बन उत्सर्जन हुने आणविक ऊर्जाले, सन् २०३५ सम्ममा विश्वव्यापी रूपमा वृद्धि हुने ऊर्जा खपतको ४१ प्रति हिस्सा ओगट्ने अनुमान गरिएको छ । अधिकांश मुलुकले आणविक ऊर्जालाई आफ्नो ऊर्जा उत्पादनको मिश्रणमा समावेश गर्दैछन् । सफा ऊर्जा उत्पादन, चिकित्सा क्षेत्र तथा विविध अध्ययन-अनुसन्धानको क्षेत्रमा प्रयोग हुने युरेनियमको महत्व भविष्यमा झन् बढेर जाने देखिन्छ ।

युरेनियम उत्खननको नाममा वैदेशिक एलिट लगानीकर्ताको हस्तक्षेप, अपारदर्शी तथा अव्यवस्थित राजस्व संकलन, संकलित राजस्वको दुरुपयोग, असन्तुलित वैदेशिक सम्बन्ध, विकिरण चुहावट इत्यादि युरेनियम उत्खननका समस्या हुन सक्दछन् । अतः नेपालले युरेनियम उत्खनन गर्नुपूर्व यसको बजार, उत्खनन, प्रशोधन तथा ढुवानीको जटिलता र व्यापारलाई ध्यानमा राखी आवश्यक कानुन, नीति, नियम निर्माण तथा वैदेशिक समझदारी निर्माण गर्दै युरेनियम निर्यात गर्न सके आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न मद्दत पुग्ने देखिन्छ ।

from Online Khabar https://ift.tt/XNwIndC